قدس آنلاین: زیارت به عنوان یکی از مهم‌ترین مناسک دینی و عبادی به‌خصوص در میان مسلمانان، جایگاهی ارزشمند دارد که آثار فراوانی نیز از جهات گوناگون بر آن مترتب است. برخی از اندیشمندان بر این باورند زیارت تأثیر انکارناپذیری بر سلامت روح و جسم زائر دارد که سازوکار این تأثیرات را می‌توان از بعد روان‌شناسی مورد بررسی قرار داد. از آنجایی که زیارت برآیندی از گرایش‌های عاطفی و شناخت محسوب می‌شود و به همین دلیل خاستگاه آن را قلب انسان معرفی می‌کنند، بر آن شدیم که در مورد تأثیرات روان‌شناختی زیارت بر روح و روان زائران با حجت‌الاسلام مجتبی حیدری، نویسنده کتاب «درآمدی بر روان‌شناسی زیارت» گفت‌وگو کنیم که در ادامه می‌خوانید.
جناب حیدری! روان‌شناسی زیارت از چه جهاتی مورد اهمیت است و می‌تواند چه کمکی به بهبود دینداری یا آداب آن انجام دهد؟
روان‌شناسی زیارت را می‌توان شاخه‌ای از روان‌شناسی دین به حساب آورد که به صورت ویژه بر زیارت متمرکز می‌شود. در روان‌شناسی زیارت، این عمل از جنبه‌هایی مانند انگیزه‌های زیارت، عوامل روان‌شناختی تأثیرگذار بر کیفیت زیارت، آسیب‌های روان‌شناختی زیارت، حالات هیجانی و عاطفی زائران و... سخن به میان می‌آید. مطالعه این جنبه‌ها برای زائران و گردانندگان امور حج و زیارت، سودمند بوده و به آنان در افزایش بهره‌مندی از عمل خود کمک شایانی می‌کند.
به عنوان مقدمه‌ای برای ورود به بحث بفرمایید زیارت چه تأثیرات روان‌شناختی دارد؟ این تأثیرها چقدر با روایات ما تطابق دارد و چه میزان حاصل پژوهش‌های علمی است؟
هر چند درباره خود زیارت مطالعات و پژوهش‌های زیادی انجام شده اما به نظر، ابعاد روان‌شناختی زیارت مورد غفلت واقع شده است. زیارت، اماکن مقدس از کعبه و به اصطلاح خانه خدا گرفته تا حرم‌های معصومین(ع) و امامزادگان را در برمی‌گیرد که بنده در پژوهشکده حج و زیارت به این مسئله در دیدگاه اسلامی پرداخته‌ام، چرا که در ادیان دیگر نیز اماکن مقدسه‌ای و بحث زیارت وجود دارد که پژوهشگران غربی به این مسئله از این جهت نیز نگاه کرده‌اند. بحث‌های روان‌شناسی زیارت را می‌توانیم بعدی از ابعاد روان‌شناسی دین بدانیم. بسیاری از مباحث روان‌شناسی زیارت شاید به صورت طبیعی حاصل شود اما مباحثی از قبیل انگیزه زائران بعضاً نیازمند هستند، یعنی نظام تعلیم و تربیت ما باید وارد این مباحث شود. نوع نگاه زائر به شخص زیارت‌شونده و جایگاه او از مباحث مهمی است که در روان‌شناسی زیارت باید مورد توجه واقع شود، چرا که به شدت بر کیفیت زیارت اثرگذار است. بررسی حالات هیجانی زائران مثلاً به دست آوردن حالت خشوع و تواضع حاصل از ابهت مکان مقدس، به یاد آوردن گذشته و رفتارها و اعمال زشت و احساس شرم کردن به این واسطه یا دست یافتن به احساس شکرگزاری از مواردی هستند که باید در مبحث روان‌شناسی زیارت آن‌ها را مورد توجه قرار داد. درباره نتایج و کارکردهایی که زیارت از نظر روانی می‌تواند بر زائر داشته باشد همچنین می‌توان این موارد را در نظر داشت که برخی پس از زیارت، احساس خود مهارگری و خود نظم‌جویی را در خود تقویت می‌کنند، برخی احساس هویت خودشان را آنجا پیدا و سعی می‌کنند با این کار به زندگی خود معنا ببخشند و زیارت به افراد دیگری کمک می‌کند تا معنای معقول و درستی برای زندگی خود پیدا کنند.
شما در کتاب «روان‌شناسی زیارت» مباحث را بیشتر حول گزاره‌های دینی شکل داده‌اید یا پژوهش‌های علم روان شناسی را مدنظر قرار داده‌اید؟
من در نوشته خود بیشتر بر آیات و روایات و تفاسیر تکیه کرده‌ام اما بسیاری از مباحث، اندیشمندان روان‌شناسی دین به آن‌ها پرداخته و تحقیقات تجربی و میدان زیادی برای این مسائل انجام شده است.
آیا تاکنون از منظر روان‌شناسی اجتماعی نیز به مسئله زیارت پرداخته شده است؟
روان‌شناسی اجتماعی حدفاصلی میان مباحث جامعه‌شناسی و روان‌شناسی است. رفتار فرد در جمع در زیارتگاه‌ها نیز از همین نظر اهمیت پیدا می‌کند که این مناسک در میان جمعی از زائران و بعضاً برنامه‌های مشترکی میان آن‌ها برای زیارت انجام می‌شود. باید گفت حجم کارهایی که در خصوص روان‌شناسی زیارت انجام گرفته بسیار ناچیز بوده که به تبع آن توقعی نیز برای پژوهش در مورد روان‌شناسی اجتماعی زیارت نباید داشت.
از میان سه رویکرد پیشگیری، درمان یا تقویت عناصر مثبت یا منفی، زیارت در کدام نقش بیشتر ظاهر می‌شود؟
زیارت در همه این مواردی که ذکر شد، می‌تواند مؤثر باشد. زیارت به طور کلی در هویت‌یابی زائر نقش اساسی ایفا می‌کند؛ علاوه بر این در اینکه فرد خودش را بشناسد و بتواند نقاط قوت و ضعف خود را پیدا و عیوبش را اصلاح کند، نقش بسزایی دارد. مضاف بر آن به تبع اصلاح شخصیت، بحث پیشگیری مطرح می‌شود؛ چرا که وقتی ایرادهای شخصیتی ما اصلاح شوند، خیلی از رفتارها را انجام نخواهیم داد. در کنار این‌ها بعد درمانی را نیز باید مدنظر داشت. زمانی که فرد دچار رفتارهای غلطی شده است، زیارت می‌تواند سبب شود فرد در آن به عنوان یک نقطه برگشت، برگردد و احساس پشیمانی کرده و انگیزه خود را برای بازنگشتن به آن رفتارها را بازیابی کند. به طور کلی احساس ارتباط با خدا یا ولی خدا سبب ایجاد آرامش در انسان می‌شود که اضطراب و تنش و آشفتگی درون انسان را برطرف می‌کند و می‌تواند نقش اساسی در حل مشکلات زائران داشته باشد.
اشاره شما به ضرورت بحث آموزش زائران این پرسش را به وجود می‌آورد که سازوکار این امر چگونه و در چه مقطعی ممکن است؟
بخش زیادی از این کار پیش از زیارت و در فضای خانواده‌ها انجام گیرد. این نکته را نیز باید مدنظر داشت که جامعه ما جامعه‌ای مذهبی است که اکثر قریب به اتفاق افراد در آن کم و بیش به زیارت می‌روند و به شکلی همه افراد با این مسئله درگیر هستند؛ پس به عنوان یک مسئله همه‌شمول و عمومی باید دستگاه‌هایی چون صداوسیما و نهاد آموزشی ما در این مسئله ورود کنند. به هر حال باید از هر ظرفیتی برای آموزش در این زمینه بهره برد که یکی از این ظرفیت‌ها، مکان‌هایی در کنار همان مضجع شریف یا عتبه مقدسه و قالب‌هایی چون سخنرانی و مشاوره است تا سلامت روحی و روانی زائران بیش از پیش رعایت شود.
نظر شما